LightSchool – podstawy oświetlenia scenicznego

Pasja do oświetlenia scenicznego czy też estradowego często pojawia się wśród młodych adeptów sztuki bardzo wcześnie. Podobnie jak w przypadku innych dziedzin nauki równocześnie z zainteresowaniem pojawia się problem, skąd zaczerpnąć informacji na temat technik świecenia, rodzajów oświetlenia, połączeń i setek innych ważnych zagadnień związanych ze światłem na scenie. Niniejszym artykułem rozpoczynamy cykl tekstów, w których będziemy się starali nakreślić zarówno podstawy, jak i praktyczne wskazówki oraz patenty i sztuczki związane nie tylko z samymi urządzeniami oświetleniowymi, ale również sterowaniem, multimediami i oprogramowaniem użytecznym w pracy projektanta, operatora i technika. W pierwszej części cyklu zapraszamy do zapoznania się z podstawami techniki oświetleniowej oraz oprawami konwencjonalnymi.   Można przyjąć, że początki techniki oświetleniowej – wtedy konstruowanej głównie na potrzeby teatru – sięgają czasów, kiedy na potrzeby spektakli zaczęto wykorzystywać lampy olejowe, a później gazowe. Dawały one nie tylko pożądany blask – dzięki zastosowaniu odpowiedniej mechaniki możliwe było ich przykrywanie i odkrywanie, nawet z pewnej odległości, efekt ten śmiało można porównać do działania dzisiejszego shuttera. Oczywiście prawdziwą rewolucję w oświetleniu przyniosła elektryfikacja i to właściwie ona nadała ton oświetleniu konwencjonalnemu, a w później ruchomemu. Na początek zatem kilka słów o każdej z popularnych opraw reflektorów konwencjonalnych; zauważmy, że tak naprawdę wiele z urządzeń ruchomych jest rozwinięciem opraw typu PROFIL, ACL czy PC. PAR (Parabolic Aluminized Reflektor) Oprawa typu PAR jest w zasadzie najprostszą możliwą konstrukcją oświetleniową (nie biorąc pod uwagę patentów scenograficznych polegających na podwieszeniu lub postawieniu samej żarówki z kablem). Obudowa typu PAR to cylindrycznie wygięta blacha, w której zainstalowana jest żarówka, a w tylnej części reflektora poprowadzony kabel. Reflektory PAR mają zazwyczaj w przedniej części, przed żarówką, ramkę pozwalającą na zainstalowanie filtra barwnego lub korekcyjnego. Oprawy PAR występują w bardzo różnych rozmiarach: PAR 16, PAR 20, PAR 36, PAR 56 i bardzo popularny PAR 64. Oznaczenia te wynikają z faktu, że same żarówki na początku swojej historii zostały dopasowane do wymagań przemysłu samochodowego, liczby są po prostu mnożnikiem rozmiaru lampy – PAR 64 to 64 × 1,8 cala. Same oznaczenia opraw to jednak nie wszystko, również żarówki mają swoje symbole. Jak już wspomniałem, oprawa nie ma żadnej optyki, która pozwalałaby na przykład na zmianę szerokości wiązki; jest to jednak możliwe do uzyskania dzięki zastosowaniu odpowiedniej żarówki. W przypadku reflektora PAR 56 są to żarówki o mocach 300 W i 500 W oznaczone jako: NSP – dająca skupioną wiązkę w zakresie 9–15 stopni, MFL – odznaczająca się wiązką średniorozproszoną w zakresie 11–15 stopni, WFL – pozwalająca na uzyskanie 38-stopniowej rozproszonej wiązki. W przypadku PAR 64 stosuje się żarówki tysiącwatowe: CP60 – o skupionej wiązce wynoszącej 8 stopni, CP61 – średniorozproszona około 12 stopni, CP62 – wiązka rozproszona około 20 stopni, a także pięćsetwatowe: CP86 – wiązka skupiona około 8 stopni, CP87 – średniorozproszona 9–15 stopni, CP88 – wiązka rozproszona 11–15 stopni. Szczególnym rodzajem oprawy jest PAR nazywany long czy też ACL od nazwy żarówki w nim montowanej. Jest to specjalna żarówka pozwalająca na uzyskanie bardzo wąskiej, długiej smugi światła. Niestety, taka konstrukcja ma również poważną wadę: krótką żywotność żarówki wynoszącą około 20–25 godzin. Szczególnym rodzajem reflektora PAR jest konstrukcja o nazwie PARNel stworzona przez firmę Electronic Theatre Controls (ETC). Jest to konstrukcja łącząca w jednej obudowie właściwości tradycyjnego PAR-a i Fresnela. Jeżeli chodzi o żarówkę, wykorzystuje się tutaj źródła światła o mocy 750, 575 i 375 W, znane również z innych urządzeń firmy ETC. Wiązka może być regulowana w zakresie 25–47 stopni. PC (Plano-Convex) Oprawa typu PC, nazywana często pecetem, jest konstrukcją nieco bardziej rozbudowaną i skomplikowaną niż tradycyjny PAR. Największą różnicą jest zastosowana optyka, od której zresztą wzięła się nazwa urządzenia. Mowa tutaj o soczewce płasko-wypukłej. To właśnie dzięki niej i specjalnemu wózkowi, na którym w osi optycznej oprawy wraz z odbłyśnikiem przesuwa się żarówka, można regulować szerokość świecenia. Obudowa może być wyposażona w żarówki bardzo różnej mocy, najpopularniejszymi są rozwiązania o mocy 500 i 1000 W, ale można spotkać reflektory PC o mocy nawet 2500 W i 5000 W. Oprawy PC są bardzo popularnym narzędziem zarówno na scenach plenerowych, jak i w produkcjach telewizyjnych, ale szczególne miejsce zajmują wciąż w teatralnych zestawach oświetleniowych. Fresnel Bardzo ważną konstrukcją jest oprawa typu fresnel. Z zewnątrz można odnieść wrażenie, że tego typu konstrukcja niczym nie różni się od lampy typu PC. Najważniejsza różnica drzemie jednak w optyce, a co za tym idzie – we właściwościach plamy świetlnej. Chodzi tutaj o schodkową soczewkę opracowaną w 1822 przez francuskiego inżyniera i fizyka Augustina Jeana Fresnela. To właśnie jej zastosowanie umożliwiło uzyskanie miękkiej plamy światła i rozproszonej wiązki. Reflektor z soczewką fresnela składa się z obudowy, żarówki, odbłyśnika i oczywiście samej soczewki. Obecnie tego typu lampa jest podstawowym narzędziem w zasadzie na każdym planie filmowym i w każdej produkcji telewizyjnej. Dzięki wspomnianej miękkiej plamie przy umiejętnym ustawieniu poszczególnych reflektorów – i odpowiedniej ilości samych urządzeń – możemy równomiernie pokryć światłem w zasadzie dowolnie szeroką i długą powierzchnię. Profil Dużo bardziej złożoną oprawą jest reflektor profilowy. Jedną z pierwszych koncepcyjnych opraw profilowych stworzyła już w roku 1951 firma Strand. Dzisiaj oprawy profilowe wykorzystuje się we wszystkich aplikacjach, w których najważniejszy jest bardzo dokładny i konkretny kształt plamy światła. Oprawa profilowa charakteryzuje się ostrą plamą światła. Kreacja nawet najbardziej skomplikowanych kształtów jest możliwa dzięki specjalnym nożom (blendom), za pomocą których można przyciąć dany bok. Reflektory profilowe są wyposażone zazwyczaj w lampę halogenową. Wykorzystuje się je najczęściej w aplikacjach teatralnych, często można je znaleźć także w zestawach koncertowych i telewizyjnych, zwłaszcza jeżeli mówimy o głowie ruchomej typu Profil. Aby umożliwić użytkownikowi bardzo dokładne ustawienie pozycji, wiele z opraw profilowych (np. firmy Desisi) posiada specjalne manipulatory, za pomocą których można zmienić pozycję lampy (zarówno w płaszczyźnie tilt, jak i pan) z odpowiednio długiej rury, a co najważniejsze – z poziomu sceny, bez konieczności wychodzenia po kratownicy czy drabinie. W tym miejscu warto wspomnieć również o tym, że istnieją modele opraw profilowych wyposażone nie w żarówkę halogenową, lecz lampę wyładowczą, co może być niezwykle użyteczne w sytuacji, kiedy całe oświetlenie frontowe jest wyładunkowe. Istnieją również oprawy, których pozycję można kontrolować z poziomu konsolety, ponieważ posiadają one ruchomą głowicę sterowaną protokołem DMX; przykładem takiej konstrukcji jest na przykład model Warp firmy ADB. Ważnym aspektem oprawy profilowej jest też – dzięki zastosowaniu z przodu lampy ramki – możliwość założenia filtrów barwnych, korekcyjnych, filtra typu frost, a nawet gobo, które może wyświetlać na przykład logo inwestora na evencie firmowych. Followspot Wyobraźmy sobie sytuację, że na próbie ustawiamy misternie kierunki wszystkich lamp, mamy przygotowane całe światło i nagle okazuje się, że wokalista jest pełen energii i w trakcie koncertu pragnie sobie pobiegać nie tylko po scenie, ale również wśród publiczności. Oczywiście w takiej sytuacji nie będziemy przygotowywać setek kierunków i zapalać lampa po lampie – z pomocą przyjdzie nam urządzenie o nazwie followspot, czyli reflektor podobny do lampy profilowej, zaprojektowany do łatwego kierowania i szybkiego ruchu we wszystkich płaszczyznach. Dzięki zastosowaniu tzw. irisa istnieje możliwość zmniejszenia lub otwarcia do maksimum plamy światła. Nie chodzi tutaj o przycięcie z którejś ze stron jak w wypadku profila czy też przyciemnienie (za tę właściwość odpowiada dimmer), ale o zmniejszenie średnicy samej plamy. Dodatkowo z przodu, przed optyką znajduje się rączka umożliwiająca szybki wybór dostępnych filtrów korekcyjnych. Reflektory profilowe mogą być wyposażone w żarówki halogenowe i lampy wyładowcze, ich moc może sięgać od mniej więcej 500 W, aż do 4000 W. Followspot nie zawsze jest lubiany przez artystów, ale może się zdarzyć, że w przypadku skomplikowanej scenografii lub braku możliwości podwieszenia dostatecznie dużej liczby lamp na froncie sceny będzie on jedynym gwarantem poprawnej ekspozycji artysty. Inne urządzenia zbudowane w oparciu o żarówki halogenowe Wspomniane wyżej urządzenia są konstrukcjami, które pojawiają się najczęściej w momencie kompletowania setu oświetleniowego. Oczywiście nie zawsze występują wszystkie – zależnie od konkretnego zapotrzebowania i projektu możemy użyć ich dowolną ilość i rodzaj. Niemniej ogólna wiedza na ich temat jest absolutnym minimum, które musi posiąść każdy pasjonat oświetlenia. Chciałbym wspomnieć jeszcze o kilku innych bardzo popularnych oprawach zbudowanych w oparciu o żarówki halogenowe. Jedną z popularnych i używanych w zasadzie każdej realizacji konstrukcji jest urządzenie o nazwie blinder. Jak sama nazwa wskazuje, jest to konstrukcja, której głównym zadaniem jest oślepianie – najczęściej publiczności. Blindersy występują w bardzo różnych konfiguracjach, najczęściej są to jednak dwie, cztery lub osiem żarówek typu PAR 36 ustawionych w kształcie prostokąta, kwadratu czy też horyzontalnie w jednym rzędzie. Podobnie jak na przykład oprawy typu PAR, również blinder może być zarówno w czarnej, jak i w srebrnej obudowie. Kolejnym interesującym narzędziem, dający ogromne możliwości nie tylko w zakresie oświetlania osób lub scenografii, ale będącym równocześnie świetnym medium do wyświetlania grafik czy też tworzenia efektów, jest konstrukcja sunstrip. Budowa urządzenia nie jest przesadnie skomplikowana, jest to de facto zestaw dziesięciu żarówek halogenowych o mocy 75 W każda, ustawionych horyzontalnie w jednej linii dzięki sterowaniu DMX; istnieje możliwość spinania kilkudziesięciu lub nawet kilkuset takich urządzeń w jedną matrycę. Rozwinięciem filozofii oprawy Susntrip Active jest coraz bardziej popularna (również wśród rodzimych firm i projektantów) konstrukcja o nazwie jarag. W najbardziej rozbudowanej wersji składa się ona z 25 niezależnych żarówek, które w przypadku spięcia wielu urządzeń mogą być wykorzystane jako pojedynczy piksel przy wyświetlaniu grafik w niskiej rozdzielczości. Producent jaragów, firma Chromlech, produkuje urządzenie w różnych kształtach, a także w formie pojedynczych pasków, które dzięki właściwościom swoich obudów mogą przybierać w zasadzie nieograniczone kształty.   NATĘŻENIE OŚWIETLENIA Podstawową właściwością charakteryzującą światło jest jego natężenie, które wyraża się w luksach; to oświetlenie wywołane przez równomiernie rozłożony strumień świetlny o wartości równej jednemu lumenowi padającemu na jeden metr kwadratowy. TEMPERATURA BARWOWA Nie mniej ważnym parametrem jest również temperatura barwowa światła. Według reguły fizycznej jest to temperatura ciała doskonale czarnego, w której wysyła ono promieniowanie tej samej chromatyczności co promieniowanie rozpatrywane. W praktyce jest to obiektywne wrażenie tego, jaką barwę ma dane źródło światła. Znajomość temperatur barwowych ma kluczowe znaczenie przy ustawianiu światła pod kamerę i w balansowaniu samych urządzeń, ale świadomość tego, jak świecą różne urządzenia, ma nie mniejsze znaczenie również w innych aplikacjach. Warto przytoczyć kilka różnych wartości, dzięki którym można mieć pewne wyobrażenie o temperaturze barwowej różnych źródeł: 2000 K – barwa światła świeczki, 2800 K – barwa bardzo ciepłobiała (żarówkowa), 3000 K – wschód i zachód Słońca, 3200 K – barwa światła żarowego, 6500 K – barwa dzienna, 6000–7000 K – lampa wyładowcza, 28000–30000 K – błyskawica. SYSTEMY MIESZANIA BARW Innym ważnym zagadnieniem związanym z barwą i kolorem są systemy mieszania barw w urządzeniach. Najprostszym systemem jest oczywiście mieszanie addytywne. Polega ono na łączeniu trzech barw: Czerwonego (Red), Zielonego (Green), Niebieskiego (Blue) – RGB. W zależności od tego, jaką chcemy uzyskać barwę, urządzenie przelicza proporcje między poszczególnymi kolorami diod. Kolory wyglądają bardzo dobrze i są nasycone, zwłaszcza kolory podstawowe. Z tego urządzenia nie da się jednak uzyskać ani typowego koloru białego – zawsze będzie miał on domieszkę innego koloru, najczęściej niebieskiego lub zielonego – a także nie da się uzyskać na przykład typowego congo blue. Odmiennym systemem jest system subtraktywny CMY. Polega on w teorii na odejmowaniu promieniowań widzialnych różnych długości. Wprawdzie kolor biały wygląda lepiej niż w przypadku systemu RGB, ale w tym przypadku gorzej prezentuje się na przykład soczysty kolor czerwony. Wybór jest uzależniony od urządzenia – może się okazać, że mimo niedogodnego systemu mieszania barw urządzenie ma wiele innych użytecznych właściwości, które byłyby niedostępne w konkurencyjnej konstrukcji wyposażonej w odmienny system mieszania barw. Podsumowanie Wszystkie opisane zagadnienia i wskazówki są zaledwie zarysem możliwości i rozwiązań technicznych, o których powinien wiedzieć współczesny pasjonat oświetlenia. Mam nadzieję, że przynajmniej niektóre z nich rozwikłają problemy nurtujące naszych czytelników i zachęcą ich do pogłębiania wiedzy związanej ze sztuką oświetlenia. W kolejnych edycjach Wskazówek jeszcze nie raz poruszymy tematy nawiązujące do poruszanej w niniejszym artykule problematyki. W kolejnej części Wskazówek opiszemy urządzenia ruchome oraz zajmiemy się bardzo ważnym aspektem pracy realizatora oświetlenia – wyborem miejsca do instalacji oraz ustawianiem kierunku światła.